Een openbare boekenkast is een apparaat om gebruikte boeken in openbare ruimten op te slaan, zodat iedereen een of meer van deze boeken gratis kan lenen of ze kan “ruilen” tegen andere boeken van zijn keuze. Het idee van openbare boekenkasten ontstond in het begin van de jaren negentig en is de laatste jaren actief ontwikkeld in Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland.
Oorspronkelijk werden boekenkasten in de openbare ruimte opgevat als een installatie en ook als zodanig geïnstalleerd, met name door het fotografenduo Clegg & Gutmann in het begin van de jaren 1990, eerst in Graz, Oostenrijk, later in Hamburg en Mainz, Duitsland. In 1996, in een tijd van snelle groei van het internet en van bookcrossing, werd het idee van Clegg & Guttmann overgenomen door een student uit Darmstadt, Nicholas Müller, die bij wijze van experiment de eerste permanente “openbare bibliotheek” opzette, eerst in zijn eigen stad en vervolgens in Hannover. In 2003 verscheen de eerste openbare boekenkast in Bonn, waar er vandaag een tiental van dergelijke kasten zijn. Sinds het einde van de jaren 2000 duiken soortgelijke apparaten in steeds meer steden in Duitsland op, ook in kleinere steden. In 2010 en 2011 verschenen de eerste openbare boekenkasten in Duitse stijl ook in Oostenrijk en Zwitserland. Het doel van al deze boekenkasten is universeel – iedereen kan er om het even welk boek in zetten (als hij het gelezen heeft en niet meer nodig heeft) en er ook gratis een of meer boeken uithalen waarin hij geïnteresseerd is. Er zijn geen beperkingen, noch in aantal, noch in tijd, noch anderszins; met name kunnen de gebruikers een boek lenen of voorgoed houden, en zij kunnen er elk ander boek voor teruggeven dat zij maar willen, al is het altijd aan hen.
In de regel is een openbare boekenkast een beglaasde of open boekenkast met meerdere planken of één of meer boekenplanken die met elkaar verbonden zijn. Als de kast zich binnenshuis bevindt (zoals in een café of een universiteitsgebouw), is het vaak een gewone houten boekenkast, die zich weinig of niet onderscheidt van huismeubilair met een soortgelijk doel. De meeste openbare boekenkasten die de laatste jaren in Duitsland zijn verschenen, zijn echter rechtstreeks in de straten van de steden geplaatst. Enerzijds kan iedereen er op elk moment van de dag of de nacht gebruik van maken, wat meer in de lijn ligt van het idee van een “open bibliotheek” of, zoals bij bookcrossing, een “vrijmaking” van boeken. Anderzijds zijn, om de kast zelf en de inhoud ervan te beschermen tegen koude en slechte weersomstandigheden, alsook tegen vandalisme, speciale ontwerpen ontwikkeld voor langdurige opslag van boeken in openbare buitenruimten. Zo hebben de meeste boekenkasten voor buiten een water- en vorstbestendige metalen bekleding, alsook sluitkleppen met een speciale grendel of hermetische glazen schuifdeuren. De financiering van de installatie van deze kastjes, alsmede het onderhoud van de kastjes en hun inhoud, wordt gewoonlijk verzorgd door vrijwilligers, hetzij NGO’s zonder winstoogmerk, hetzij particulieren die vrijwillig persoonlijk het beschermheerschap voor een bepaald kastje op zich nemen.